الادب العربی و تاریخه: حتی نهایه العصر الاموی

الادب العربی و تاریخه و ادبیات عرب پیش از اسلام، که به دوران جاهلیت مشهور است، عمدتاً شامل اشعار و متون شفاهی بوده و نقشی بنیادین در حفظ فرهنگ و هویت قبیله‌ای داشت. در این دوره، شعر به عنوان اصلی‌ترین قالب ادبی شناخته می‌شد و نقش شاعران در جامعه بسیار برجسته بود.

آن‌ها حافظان تاریخ و سخنگویان قبیله به‌شمار می‌آمدند. قالب‌های شعری متداول در این دوره، از جمله قصیده، از نظر ساختار و موضوعات، چارچوب‌های ویژه‌ای داشتند. اشعار این دوره اغلب به مدح، هجاء (هجو)، مراثی و غزل پرداخته و موضوعات زندگی بیابانی، شجاعت، وفاداری و عشق را دربرمی‌گرفتند. ویژگی بلاغی و زبانی این اشعار به لحاظ پیچیدگی و غنای زبانی، در ادبیات عربی جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌طور قابل‌توجهی متأثر از محیط جغرافیایی، شرایط اجتماعی و روحیات قبیله‌ای بود.

با ظهور اسلام، تحول عمیقی در ادبیات عرب پدید آمد و قرآن، به عنوان یک متن ادبی و مذهبی، به تأثیرگذارترین اثر این دوره تبدیل شد. زبان قرآن با ترکیبی از بلاغت، ایجاز و مفاهیم عمیق اخلاقی و فلسفی، نه تنها بر محتوای ادبی بلکه بر ساختار زبانی و بلاغی آثار بعدی نیز تأثیر گذاشت.پ

ادبیات اسلامی اولیه، بیشتر به نصوص دینی و خطابه‌های مذهبی محدود بود و در این دوره، علوم دینی همچون تفسیر و حدیث نیز رشد کردند. همچنین، زبان عربی در این زمان به یک ابزار فرهنگی و زبانی فراگیر برای بسط و گسترش آموزه‌های اسلامی تبدیل شد و در حوزه‌های جغرافیایی مختلف نفوذ یافت. گسترش فرهنگ اسلامی موجب پیدایش نوعی نثر ادبی دینی شد که هدف آن، ترویج آموزه‌های اسلامی و مقابله با تفکرات جاهلی بود.

با آغاز حکومت امویان، ادبیات عرب دوره‌ای از بازگشت به سنت‌های جاهلی و در عین حال، هم‌زیستی با ادبیات اسلامی را تجربه کرد. در این دوران، هم قالب‌های شعری جاهلی همچون مدح و هجاء تداوم یافت و هم به‌دلیل تغییرات اجتماعی و سیاسی، مضامین جدیدی به ادبیات افزوده شد.

شعرای برجسته‌ای مانند فرزدق، جریر و اخطل به عنوان نمایندگان اصلی ادبیات اموی، به موضوعاتی چون سیاست، رقابت‌های قبیله‌ای و مدح و هجو خلفا پرداختند. با توسعه شهرنشینی و افزایش تعاملات بین‌فرهنگی، نثر نیز در قالب‌های ادبی متنوعی چون خطبه‌ها و رسائل گسترش یافت. این دوره، به نوعی دوران انتقالی بین ادبیات جاهلی و ادبیات اسلامی است که در آن، عرب‌ها تلاش کردند تا سنت‌های فرهنگی خود را در کنار ارزش‌های جدید اسلامی تداوم بخشند.

درباره کتاب

کتاب الادب العربی و تاریخه: حتی نهایه العصر الاموی»، اثر محمدعلی آذرشب، یکی از منابع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ ادبیات عربی است که به تحلیل دقیق تطور و تحول ادبیات عرب از دوره جاهلیت تا پایان عصر اموی می‌پردازد.

ین اثر، با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی و نقد ادبی، سیر تحولات ادبی در این دوران را مورد واکاوی قرار داده و تلاش می‌کند تأثیر عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بر شکل‌گیری و تغییر سبک‌ها و مضامین ادبیات عربی برجسته سازد.

آذرشب در این کتاب، به مطالعه ابعاد زبانی، بلاغی و ادبی آثار مکتوب آن دوران پرداخته و ویژگی‌های اساسی این دوره‌های مختلف را به‌طور تخصصی شرح می‌دهد.

از دیگر نکات برجسته این کتاب، تحلیل انتقادی و تطبیقی انواع شعر و نثر رایج در دوره جاهلیت و عصر اموی است. آذرشب، با تمرکز بر قالب‌های شعری و انواع متون نثری، تغییرات در قالب‌های سنتی و ظهور مضامین نوین را در این دوره‌ها بررسی کرده و به تفاوت‌های محتوایی و سبکی ادبیات جاهلی و اموی می‌پردازد.

او همچنین جایگاه اجتماعی شاعران و نویسندگان، نقش حامیان سیاسی در پیشبرد ادبیات، و تأثیر تحولات عقیدتی و دینی، به‌ویژه با ظهور اسلام، را بر ادبیات عربی تحلیل کرده است. این کتاب برای پژوهشگران و دانشجویان رشته‌های زبان و ادبیات عربی و تاریخ فرهنگی اسلام، منبعی مهم و بنیادی برای فهم دقیق‌تر تاریخچه ادبیات عربی تا پایان عصر اموی به شمار می‌آید.

درباره نویسنده

محمدعلی آذرشب، پژوهشگر و استاد سرشناس ایرانی در حوزه ادبیات عرب و مطالعات اسلامی، متولد ۱۳۲۴، از چهره‌های برجسته علمی در مطالعات تطبیقی ادبیات عرب و اسلام‌شناسی به شمار می‌رود. او تحصیلات عالی خود را در رشته ادبیات عرب و علوم اسلامی در دانشگاه تهران به پایان رساند.

سپس در حوزه‌های مختلفی از جمله تاریخ ادبیات عرب، تحلیل متون اسلامی، و مطالعات بینافرهنگی مشغول به پژوهش شد. آذرشب در مقالات و کتب خود، به‌ویژه با تمرکز بر بازتاب فرهنگ اسلامی در ادبیات عرب و نحوه تأثیرگذاری تحولات تاریخی بر جریان‌های فکری و ادبی، شناخته شده و آثارش از جمله منابع اساسی در مطالعات ادبی و اسلامی محسوب می‌شود.

آذرشب همچنین مسئولیت‌های متعددی را در حوزه‌های آموزشی و اجرایی به عهده داشته است. او علاوه بر تدریس در دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های معتبر ایران، به عنوان مدیر و عضو هیأت علمی مراکز علمی و پژوهشی در ایران و کشورهای عربی فعالیت کرده است.

او از بنیان‌گذاران مراکز پژوهشی میان‌رشته‌ای و یکی از چهره‌های مهم در برقراری ارتباطات علمی و فرهنگی میان ایران و جهان عرب به‌شمار می‌رود. نقش او در توسعه مطالعات تطبیقی و نیز تحقیق در زمینه ارتباطات فرهنگی بین ایران و کشورهای عرب‌زبان، به تقویت همکاری‌های علمی در این حوزه کمک شایانی کرده و نام او را به عنوان یکی از محققان معتبر در ادبیات تطبیقی و مطالعات فرهنگی ثبت کرده است.

سایر کتب

از دیگر آثار تألیفی و ترجمه‌ای محمدعلی آذرشب می‌توان به این عناوین اشاره نمود.

• الادب العربی و تاریخه حتی نهایه العصر الاموی، سمت، ۱۳۷۷
• ارتباطات فرهنگی ایران و جهان عرب، امیرکبیر، ۱۳۸۰
• ایران و جهان عرب، سمت، ۱۳۸۴
• بررسی تطبیقی ادبیات اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۶
• تاریخ ادبیات عرب در دوران اسلامی، سمت، ۱۳۸۸
• اندیشه‌های عربی و اسلامی، انتشارات بین‌المللی الهدی، ۱۳۹۰؛
• تاریخ تمدن اسلامی، سمت، ۱۳۹۲.