تحول جایگاه نظارت فقها بر مصوبات مجلس

جایگاه نظارت فقها بر مصوبات مجلس و سابقه نظارت، در ایران به دوران مشروطیت و تصویب نخستین قانون اساسی در سال ۱۲۸۵ خورشیدی بازمی‌گردد. در آن زمان، قانون اساسی مشروطه به ضرورت حضور علما و فقها برای تطبیق قوانین مصوب مجلس با موازین شرعی اشاره کرد.

بر اساس اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، نظارت بر قوانین برعهده پنج نفر از مجتهدان قرار گرفت که مجلس باید آن‌ها را برای نظارت بر مصوبات انتخاب می‌کرد. این اصل نشان‌دهنده تلاش برای ایجاد هماهنگی بین نظام حقوقی مدرن و احکام اسلامی بود. اما در عمل اجرای آن با چالش‌ها و محدودیت‌های فراوانی مواجه شد و به‌ندرت به‌طور کامل عملیاتی شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸، نظارت فقها بر مصوبات مجلس به شکلی رسمی و نظام‌مند در قالب شورای نگهبان تثبیت شد. بر اساس اصل ۹۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی، شورای نگهبان متشکل از ۶ فقیه و ۶ حقوقدان است. وظیفه نظارت بر تطابق مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام شرع و قانون اساسی را بر عهده دارد.

این شورا به ویژه در مسائل شرعی، قدرت تعیین‌کننده‌ای دارد و تمام مصوبات مجلس قبل از اجرا باید از این فیلتر شرعی عبور کنند. این ساختار نظارتی در چهار دهه اخیر یکی از ارکان مهم نظارت فقهی در نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است.

درباره کتاب

کتاب تحول جایگاه نظارت فقها بر مصوبات مجلس از مشروطه تا تأسیس شورای نگهبان» نوشته خانم «مرضیه بیگی‌زاده» به بررسی موضوعات زیر پرداخته است:

• چگونگی طرح لایحه هیأت نظارت علما بر مصوبات مجلس و تحولات مرتبط با آن؛
• بررسی نحوه طرح و پیگیری اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، هم در داخل مجلس و هم خارج از آن، و دلایل ناکامی آن؛
• نحوه نظارت شرعی بر مصوبات مجلس در غیاب هیأت مجتهدان؛
• بازتاب اندیشه نظارت فقها بر قانون‌گذاری در رسائل سیاسی علما از دوره مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی؛
• فرآیند نهادمند شدن اندیشه نظارت فقها بر قانون‌گذاری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

این کتاب در پنج فصل سازمان‌دهی شده است:

• فصل اول به مباحثی مانند تدوین قانون اساسی مشروطه، شروع بحث نظارت فقها بر قوای تقنینیه، تصویب اصل دوم متمم قانون اساسی و دلایل عدم اجرای این اصل در دوره اول مجلس می‌پردازد؛
• فصل دوم به بررسی دوره مشروطه دوم، تحقق نظارت شرعی بر قوانین، و بازتاب اندیشه نظارت فقها بر قانون‌گذاری در مجالس سوم و چهارم پرداخته و به پیگیری اجرای اصل دوم متمم و دلایل ناکامی آن توجه می‌کند.
• فصل سوم به نحوۀ پیگیری اصل دوم متمم قانون اساسی در دوره مجالس پنجم تا دوازدهم، دلایل ناکامی اجرای این اصل، و بررسی اندیشه سیاسی علما در دوران رضاشاه می‌پردازد.
• فصل چهارم: به تحولات نظارت شرعی بر قوانین در دوره مجالس سیزدهم تا بیست و چهارم، تغییر در روند اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی و واکاوی اندیشه‌های سیاسی علما و روحانیان در دهه ۱۳۲۰ می‌پردازد.
• فصل پنجم: درباره تدوین و تصویب قانون اساسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تثبیت نظریه ولایت‌فقیه و نظارت فقها، بررسی پیش‌نویس‌های قانون اساسی و تشکیل شورای نگهبان و مجلس خبرگان است.

درباره نویسنده

مرضیه بیگی‌زاده فارغ‌التحصیل مقاطع کارشناسی در رشته تاریخ از دانشگاه تبریز در سال ۱۳۸۵ است. او در رشته تاریخ انقلاب اسلامی از دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۸۹ مدرک کارشناسی ارشد خود را دریافت کرده است.  نهایتاً دکتری تاریخ انقلاب اسلامی از پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۶ است.

سایر کتب

از دیگر عناوین تألیف‌شده مرضیه بیگی‌زاده عبارت است از:

• گمنام بی‌قرار: تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات شهید سید حسین علم الهدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۴۰۳؛
• یادگار مبارزه: زندگی و مبارزات سیدمحسن امیرحسینی به روایت خاطرات و اسناد، مؤسسه ایران، ۱۴۰۲ (نویسنده همکار)؛
• کتاب تاریخ تحولات سیاسی جمهوری اسلامی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷.