کلیله و دمنه

کلیله و دمنه بخشی از «پانچاتنترا» (پنج پیمان)، اثر ماندگار «ویشنو شرما»، نویسنده عهد باستان هندوستان، کتابی است که نخستین‌بار در دوران ساسانی به زبان پارسی میانه ترجمه شده است. لیکن، امروزه اثری از این ترجمه باقی نماینده است.

آن چه امروز به زبان فارسی در دسترس است ترجمه‌ای آزاد اثر نصرالله منشی، دبیر دربار بهرام‌شاه غزنوی است. کلیله و دمنه کتابی پندآمیز است که در آن حکایت‌های گوناگون، اغلب از زبان حیوانات نقل شده. نام کتاب از نام دو شغال: «کلیله» و «دمنه» گرفته شده که قصه‌های کتاب را نقل می‌نمایند.

بخش بزرگی از کتاب اختصاص به داستان این دو شغال دارد. اصل داستان‌های آن در هند و در حدود سال‌های ۵۰۰ تا ۱۰۰ پیش از میلاد به وقوع می‌پیوندند. نقش‌برجسته‌هایی نیز از این دوران منسوب به این داستان‌ها وجود دارد.

لازم به ذکر است که این کتاب بارها و در ادوار مختلف و به دستور پادشاهان اعصار و سرزمین‌های گوناگون به فارسی ترجمه شده که برخی از این ترجمه‌ها امروز موجود است.

درباره کتاب

تصحیح حاضر از کلیه و دمنه اثری از مجتبی مینوی طهرانی، ادیب، مورخ و نویسنده معاصر ایرانی است.

این اثر با نام اصلی «پانچاتنترا» یکی از پرترجمه‌ترین کتاب‌های غیرمذهبی در طول تاریخ به شمار می‌رود. پانچاتنترا در سال ۵۷۰ پس از میلاد توسط برزویه به فارسی میانه (پهلوی) و در سال ۷۵۰ پس از میلاد توسط محقق ایرانی عبدالله بن المقفع (با نام اصلی روزبه پوردادویه) به نام کلیله و دمنه، به عربی ترجمه شد.

بعدها در بغداد، ترجمه‌ای به سفارش منصور، دومین خلیفه عباسی از روی این اثر انجام گرفغت. در خصوص محبوبیت این کتاب در سرزمین‌های تحت حکومت اسلام،  ادعا می‌شود که «پس از قرآن از نظر محبوبیت در رتبه دوم قرار گرفته است».

در سال ۱۶۰۰ این اثر به زبان‌های یونانی، لاتین، اسپانیایی، ایتالیایی، آلمانی، انگلیسی، اسلاوونی قدیم، چکی و چندی دیگر زبان‌های اسلاو ترجمه شد. دامنه انتشار این کتاب، از جاوه تا ایسلند گسترش یافته است.

درباره نویسنده

مجتبی مینوی، متولد سال ۱۲۸۱، ادیب، پژوهشگر، محقق، مصحح و مترجم ایرانی بود. پدرش شیخ عیسی شریعت‌مداری طلبه فاضلی در سامره بود که نزد میرزا محمدتقی شیرازی تحصیل می‌کرد و مجتبی مینوی نیز تحصیلات مقدماتی خود را در این شهر انجام داد.

در سال ۱۲۹۰ به همراه خانواده به ایران بازگشت و به ادامه تحصیل در مدارس امانت و افتخاریه پرداخت. تحصیلات متوسطه را در دارالفنون گذراند و با برخی شخصیت‌های ادبی آینده، نظیر صادق هدایت هم‌درس بود. در سال ۱۲۹۸ در پی انتصاب پدر به ریاست عدلیه رشت به همراه خانواده به رشت عزیمت کرد.

از سال ۱۲۹۹ به تحصیل در دارالمعلمین پرداخت. در سال ۱۳۰۲ در پی اشتغال پدر در مجلس شورای ملی به تهران بازگشت. از همان سال در مجلس شورای ملی به عنوان تُندنویس به مدّت دو سال مشغول کار بود.

در همین دوره آموزش زبان پهلوی را نزد پروفسور هرتسفلد آلمانی آغاز کرد؛ وی با بزرگانی نظیر محمدعلی فروغی و سید حسن تقی‌زاده نیز سابقه آشنایی دارد. متأسفانه وصف سوابق ادبی، علمی ـ فرهنگی و اجرایی او در این مطلب نمی‌گنجد.

مجتبی مینوی در سال ۱۳۵۵ در سن ۷۴ سالگی در تهران درگذشت و در بهشت زهرای تهران، آرامگاه مشاهیر، به خاک سپرده شد. وی نخستین کسی است که در این آرامگاه به خاک سپرده شده‌است.

سایر آثار

از مجتبی مینوی کتاب‌های متعددی منتشر شده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

تصحیح:

• نامه تنسر (۱۳۱۱)
• نوروزنامه (۱۳۱۲)
• ویس و رامین، فخرالدین اسعد گرگانی (۱۳۱۴)
• مصنفات افضل‌الدین کاشانی (با همکاری یحیی مهدوی) (دو جلد ۱۳۳۰ و ۱۳۳۷)
• عیون‌الحکمه، ابن سینا (۱۳۳۳)
• کلیله و دمنه، انشای ابوالمعالی نصرالله منشی (۱۳۴۳)
• سیرت جلال الدین منکبرنی (۱۳۴۴)
• تنکسوق‌نامه یا طب اهل ختا، رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۱۳۵۰)
• احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی به‌ضمیمه منتخب نورالعلوم (۱۳۵۴)
• اخلاق ناصری، خواجه نصیرالدین طوسی (پس از مرگش) (با همکاری علیرضا حیدری)

ترجمه:

• کشف دو لوح تاریخی همدان، ارنست هرتسفلد (۱۳۰۵)
• معلومات تاریخی درباره آثار ملی اصفهان و فارس، ارنست هرتسفلد (۱۳۰۶)
• اطلال شهر پارسه، ارنست هرتسفلد (۱۳۰۸)
• کشف الواح تاریخی بنای تخت جمشید، ارنست هرتسفلد (۱۳۱۲)
• وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، آرتور کریستنسن (۱۳۱۴)

تألیف:

• آزادی و آزادفکری (۱۳۳۸)
• فردوسی و شعر او (۱۳۴۶)

دیگر آثار تألیفی و گردآوری و ترجمه:

• مازیار (به انضمام نوشته صادق هدایت) (۱۳۱۲)
• پانزده گفتار (درباره چند تن از رجال ادب اروپا) (۱۳۳۵)
• داستان‌ها و قصه‌ها (مجموعه گفتارها و نوشته‌ها) (۱۳۴۹)
• نقد حال (مجموعه گفتارها و نوشته‌ها) (۱۳۵۱)
• تاریخ و فرهنگ (مجموعه گفتارها و نوشته‌ها) (۱۳۵۲)